گفتوگو با شیطان: از «عشق» تا «تنهایی»
مجتبا هوشیار محبوب- تقی مدرسی با نوشتن «یَکُلیا و تنهایی او»، یکی از پیشنهادهای مهم ادبیات فارسی را در مواجهه با امر سیاسی و تعهدِ هنرمند ارائه کرده است.
ایران آرت: ما گناهکاریم، مگر ایوب پیغمبر نمیگفت: بلا از غبار در نمیآید و مشقت از زمین نمیروید، بلکه انسان برای مشقت آفریده میشود. (یکلیا و تنهایی او، تقی مدرسی:1334)
***
ادبیات داستانی و شعر ما در دورهی معاصر، خصوصاً قبل از انقلاب، همیشه عرصهی جنگِ آراهای دو قطبی تعهد وُ ادبیات ناب بوده است. گروهی در بندِ رئالیسم، رئالیسم سوسیالیستی یا رئالیسم اجتماعی بودند، و کسانی دغدغهی فرم، تکنیک و شکل ِ کارشان را داشتند. خوشبختانه به تعدادِ رویکردهای متفاوتِ نویسندگان و شاعران ِ معاصر آثار متنوع داریم... هم الهی داریم وُ رویایی وُ احمدی، هم شاملو وُ سلطان پور وُ گلسرخی... هم نویسندگان غولی داریم در عرصهی هنرِ رئالیستی نظیر احمد محمود، و هم «بوف کور» داریم وُ «سفر شب» وُ «شب یک، شب دو». هم «نماز میت» دانشور هست وُ «شب هول» شهدادی، هم درویشیان هست وُ دولت آبادی. هم «طوطی» هاشمی هست، هم «ملکوت» صادقی. به ازای هر رویکرد هم می توانیم یک شاهکار، یا اثر تراز اول پیدا کنیم. اگر بخواهیم نام ببریم واقعاً مکافات است. هر نویسندهای با کاری که نوشت پیشنهادهایی برای ما داشت. بعضی مثل گلشیری به طور ارادی وُ آگاهانه، و بعضی مثل مدرسی شاید غیرارادی.
سخن از کتابِ او، "یَکُلیا و تنهایی او" ست. تقی مدرسی این داستان بلند را درست یک سال بعد از کودتای بیست و هشت مرداد نوشت و سال هزار و سیصد و سی و چهار به یاری ابوالحسن نجفیِ فقید منتشرش کرد.
قصهی تقی مدرسی در بلبشوی آن سالهای پر تنش و پر اضطرابِ ایران این است: یکلیا، دختر پادشاه اسراییل، به جرم عشق ورزی با کوشی ِ چوپان از اورشلیم اخراج شده. لباسش را در تنش دریدهاند و او را زخمی و عریان از شهر بیرون کردند. او حالا در در کنار رودِ ابانه (به روایت عهد عتیق؛ رودی در دمشق) قدم می زند وُ در تنهایی و اندوهش مصاحب پیرمردی میشود که خیلی زود در مییابد شیطان است.
ارادی یا غیرارادی، تقی مدرسی با نوشتن «یَکُلیا و تنهایی او»، یکی از پیشنهادهای مهم ادبیات فارسی را در مواجهه با امر سیاسی و تعهدِ هنرمند ارائه کرده است. او یک سال پس از کودتای بیست وُ هشت مرداد و در شرایطی که نسلی از نویسندگانِ ما در افسردگیِ شکستِ آرمانهاشان غرق شده بودند، از سرزمینی دیگر، آدمهایی دیگر، و عشق وُ امیدهای دیگر سخن گفت، که میتوانیم با همهی تفاوتهای ظاهریاش، بخش مهمی از ویژگیهای جهان داستانی مولف را متناظر با زمانهی واقعیاش توصیف کنیم. عشق و تنهایی یکلیا، و داستانی که شیطان برای او تعریف میکند؛ روایتگر احوال مردمانی ست که هرگز برای مخاطب ایرانی نامأنوس نیست؛ هر چند که این داستان در اورشلیم و تاریخی بسیار دور روایت شود. شاید بتوانیم بگوییم تاثیر پذیری مدرسی از روایات عهد عتیق و ادبیاتِ تورات در این کتاب تجربهی نو و مهمی بود که بعدتر هم در ادبیات معاصر فارسی ادامه داشت. مثلاً این تاثیرپذیری، بعدها در فروغ و دفتر مهمش تولدی دیگر، روی آثاری از احمد شاملو نظیر ترجمهی«غزل غزلهای سلیمان» و همین طور روایتهایی از هوشنگ گلشیری نمود پیدا میکند.
***
فردا، هجدهم مهر ماه، سالروز تولد تقی مدرسی (1311) است. او در بیست وُ هفت سالگی به آمریکا رفت و در سی وُ یک سالگی با آن تیلور، نویسندهی مشهور آمریکایی ازدواج کرد. نویسندهی کتابهای «دائم الخمر»، «شریفجان شریفجان» «آداب زیارت» و «کتاب آدمهای غایب» در سن شصت و پنج سالگی بر اثر سرطان در بالتیمورِ مریلند درگذشت. از همسر او، آن تایلر، نویسنده و برنده پولیتزرِ 1989 ، کتابهای بیشتری نسبت به مدرسی در دسترس ماست.