همچنان سینمای پیش از انقلاب/فرهادی نبود ول معطل بودیم؟/ گزارش تحلیلی ایران‌آرت از برخی حقایق تلخ و شیرین تاریخ سینمای ایران
ما در تحریریه ایران‌آرت، تازه‌ترین نظرسنجی مجله‌ی «فیلم» را برای انتخاب بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران ملاک قرار داده‌ایم تا حقایقی را که از دل آن می‌توان بیرون کشید، پیش روی شما بگذاریم
ایران‌آرت، صابر محمدی: مجله «فیلم» سال‌هاست به عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای سینمایی ماست و کم‌تر کسی است که در این واقعیت تردید کند. در تاریخ مطبوعات ایران کم‌تر نشریه‌ای به این جایگاه دست یافته است. بحث بر سر کیفیات و چند و چون کار تحریریه این نشریه سینمایی پرقدمت نیست، ماجرا این است که این ماهنامه از چنان گستره نفوذ و جایگاهی بین سینماگران و سینمادوستان برخوردار است که این مطبوعه را به عنوان یکی از نهادهای سینمایی ما مطرح کرده است. از این روست که فیلمسازها، بازیگران و دیگر عوامل، نقدهایی را که در این نشریه منتشر می‌شوند، جدی می‌گیرد و حتی اگر آنها را به دور از واقعیت بپندارند، می‌دانند که این نقدها تاثیر خود را بر جامعه سینمایی بر جای می‌نهند. پر بیراه نیست که بگوییم که این نشریه و نقد و بررسی‌ها و نظرسنجی‌هایی که در این سه دهه منتشر کرده، بارها به سینمای ایران جهت داده است.
به همین خاطر، ما در تحریریه ایران‌آرت، تازه‌ترین نظرسنجی این نشریه را ملاک قرار داده‌ایم تا حقایقی را که از دل آن می‌توان بیرون کشید، پیش روی شما بگذاریم؛ نظرسنجی‌ای معتبر که هر ده سال از سوی این نشریه صورت می‌گیرد و تا ده سال بعد ملاک درنظرگرفتن بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران قرار می‌گیرد. در این نظرسنجی هر ده سال یک‌بار، ۱۴۰ منتقد فیلم، بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران را انتخاب می‌کنند. ابتدا ببینیم که در نظرسنجی جدید، چه فیلم‌هایی در رتبه اول تا بیستم قرار گرفته‌اند و بعد به تحلیل‌های خودمان برسیم از نتایج این نظرسنجی.
صدرنشینی برای همان فیلم قبلی
در تازه ترین نظرسنجی ده ساله مجله فیلم که به انتخاب بهترین فیلم‌های ایرانی و خارجی منتقدان اختصاص دارد فیلم سینمایی «گوزن‌ها» به کارگردانی مسعود کیمیایی به عنوان بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران انتخاب شد، این فیلم در نظرسنجی قبلی این مجله در سال ۸۸ هم این عنوان را به دست آورده بود. در دو نظرسنجی سال‌های ۷۸ و ۶۷ فیلم «گاو» به عنوان بهترین فیلم انتخاب شده بود. «ناخدا خورشید»، «باشو غریبه کوچک»، «درباره الی» و «هامون» رتبه‌های بعدی را به دست آورده‌اند.
حقایق تلخ، حقایق شیرین
بررسی داده‌های این نظرسنجی، نشان‌دهنده تسلط حقایقی بر سینمای ایران است؛ حقایقی تاریخی که گاه شیرین و گاه تلخ می‌نمایند؛ شیرین از آن‌جا که مثلا بسیاری از این فیلم‌ها که مورد توجه منتقدها قرار گرفته، مورد اجماع سینمادوستان هم هست و تلخ از این رو که مثلا از اکران تازه‌ترین فیلم موجود در این فهرست حدود ده سال می‌گذرد و این یعنی ده سالی است سینمای ایران از تولید فیلمی که در بیست فیلم برتر تاریخ سینمای ایران قرار بگیرد، ناکام بوده است. خب، حالا با جزئیات بیشتری به این حقایق تلخ و شیرین بپردازیم.
یک: همچنان سینمای پیش از انقلاب
تا کنون چهار بار این نظرسنجی مجله فیلم در سی سال اخیر صورت گرفته است. دو بار فیلم «گاو» و دو بار فیلم «گوزن‌ها» بهترین فیلم فهرست شده‌اند. هر دو فیلم، مربوط به سینمای ضدبدنه هستند و هر دو فیلم پیش از پیروزی انقلاب اسلامی تولید شده‌اند. بنابراین، منتقدان تا کنون هیچ فیلمی را از سینمای پس از انقلاب پنجاه‌وهفت را سزاوار قرارگرفتن بر صدر این فهرست ندانسته‌اند.
دو: کیفیتِ رتبه، کمیتِ رتبه
البته این‌که تا کنون هیچ فیلمی از سینمای پس از انقلاب نتوانسته بر صدر فهرست بنشیند در حالی است که در مجموع، در فهرست بیست فیلم تازه‌ترین نظرسنجی، 9 فیلم تولید پیش از انقلاب، و 11 فیلم مربوط به پس از انقلابند. دست کم به لحاظ کمیت، سینمای پس از انقلاب در این نظرسنجی از سینمای پیش از آن جلو افتاده است.
سه: به ترتیب مهرجویی، کیارستمی و دیگران
اگر فقط تعداد فیلم‌های هر کارگردان در فهرست بیست‌تایی را مد نظر قرار بدهیم، داریوش مهرجویی با حضور چهار فیلمش یعنی «هامون» در رتبه پنجم، «گاو» در رتبه هشتم، «اجاره‌نشین‌ها» در رتبه نهم، و «لیلا» در رتبه چهاردهم، اول است. پس از او، کیارستمی دوم است. با سه فیلم یعنی «زیر درختان زیتون» در رتبه دوازدهم و «گزارش» و «طعم گیلاس» در دو رتبه پایانی.
چهار کارگردان مشترکا در جایگاه سوم قرار می‌گیرند چون از هر چهار نفر، دو فیلم به فهرست بیست‌تایی راه یافته است. مسعود کیمیایی، ناصر تقوایی، بهرام بیضایی و اصغر فرهادی. از پنج کارگردان نیز یک فیلم در این فهرست دیده می‌شود؛ از علی حاتمی، فریدون گله، امیر نادری، ابراهیم گلستان و از سهراب شهید ثالث.
چهار: عجله که نداریم!
یکی از حقایق موجود قابل استخراج از داده‌های این نظرسنجی این است که همه آثار فهرست بیست‌تایی، از کارگردان‌هایی جاافتاده و امتحان‌پس‌داده هستند. در ده سال اخیر چند فیلم از کارگردان‌های جوان، ستایش منتقدان و مردم را به دنبال داشته است، اما ظاهرا منتقدان همچنان برای قراردادن آنها در فهرست بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران، تردید دارند و نمی‌خواهند عجله کنند. از سویی هم، انتخاب بهترین فیلم‌ها از بین فیلم‌هایی که به هر حال عمری بر آنها رفته است، نوعی کنش نوستالژیک نسبت به سینما هم هست.
پنج: بازگرداندن کیارستمی به جای خودش!
عباس کیارستمی، یکی از عجیب‌ترین کارگردان‌های این فهرست است. نه این‌که خدای ناکرده ما معتقدیم فیلم‌های او نباید جایی در فهرست بیست‌تایی بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران داشته باشد، نه! اتفاقا از این رو «عجیب‌ترین» را به قرارگرفتن نام فیلم‌های او در این فهرست اطلاق کردیم که او هست، اما آخر است. اثری از بین‌المللی‌ترین کارگردان ایرانی در ده فیلم اول فهرست نیست، یکی از فیلم‌هایش دوازدهم است و دو فیلم از او هم تنها با هفده رأی در انتهای جدول‌اند. این‌که منتقدان ایرانی، دوباره با او همان رفتاری را در پیش گرفته‌اند که تا پیش از مرگش در پیش گرفته بودند، عجیب است. تا سال‌ها اغلب منتقدان ایرانی، سینمای کیارستمی را سینمایی در نظر می‌گرفتند که فقط خارجی‌ها از آن خوششان می‌آید. بارها حتی ایده‌های سینمایی و ضدسینمایی او را تحقیر کردند، اما مرگ پرچالش و دردناک او باعث شد جمله منتقدان زبان به تحسینش بگشایند و از نوعی حسرت و خسران سخن بگویند. حالا با توجه به این‌که دوباره او را در جداولی از این دست به انتهای فهرست فرستاده‌اند، نشان‌دهنده این است که ما کاملا از فضای هیجانی مرگ کیارستمی فاصله گرفته‌ایم.
شش: بزرگان ناامیدمان کرده‌اند؟
بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران را بنا بر این نظرسنجی، مسعود کیمیایی ساخته و مهرجویی هم با چهار فیلم در این فهرست، بیشترین تعداد فیلم را راهی جدول بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران کرده است. این در حالی است که ساخته‌های یک دهه اخیر آنان با بدترین برخوردها از سوی منتقدها و مردم روبه‌رو شده و سرسخت‌ترین هواداران این دو کارگردان بزرگ نیز اغلب از بازگشت شکوهمندانه این دو ناامید هستند.
هفت: اگر فرهادی نبود ول معطل بودیم؟
همان‌طور که گفتیم، از اکران تازه‌ترین فیلم این فهرست بیست‌تایی، 9سال گذشته است؛ «جدایی نادر از سیمین» که مربوط به سال 1389 است. به نظر می‌رسد اگر موفقیت‌های جهانی این فیلم نبود، بعید هم بود در این فهرست قرار بگیرد.
بگذارید راحت‌تان کنم، از بیست سال اخیر سینمای ایران جز دو فیلم فرهادی که مربوط به دهه هشتاد هستند، هیچ فیلمی در فهرست نیست. این یعنی، به زعم منتقدان، در دو دهه اخیر اگر اصغر فرهادی فیلم نمی‌ساخت، سینمای ایران ول معطل بود؟
