روستایی بی نظیر با نامی عجیب!

روستاهای خراسان‌جنوبی دارای ظرفیت‌ها و توانمندی‌های بالایی هستند که اگر این ظرفیت‌ها به نحو مطلوب دیده شوند، مهاجرت روستاییان به شهرها به حداقل خواهد رسید.

محصولات ارزشمند، انحصاری و استراتژیک از جمله زرشک که به جز در قسمتی از خراسان جنوبی در هیچ جای دیگر دنیا به عمل نمی‌آید، اگر جایگاه واقعی خود را از نظر ارزش‌های بالای غذایی و دارویی پیدا کند و با ایجاد کارخانه‌های تبدیل فرآورده‌های این محصول ذی‌قیمت، می‌تواند سبب اشتغال‌زایی و غنی کردن مردم از نظر اقتصادی شود.

​

روستای تاریخی "افین" یکی از زیباترین روستاهای هدف گردشگری خراسان‌جنوبی بوده که به دلیل برخورداری از طبیعتی جذاب، باغزارهای بزرگ زرشک و وجود آثار تاریخی و فرهنگی هر ساله میزبان تعداد زیادی از مسافران و گردشگران است.

این روستا که در ۴۰ کیلومتری شهر حاجی آباد شهرستان زیرکوه و ۸۵ کیلومتری جنوب شرقی قاین قرار دارد به استناد متون تاریخی و شواهد و یافته‌های باستان شناسی سابقه تاریخی زیادی دارد.

افین در میان کوه واقع است و بافت مسکونی آن متراکم است. حال بافت جدیدی نیز پس از زلزله سال ۷۶ به این روستا افزوده شده است.

در افین ترکیب فضاهای طبیعی و دست ساخت، چشم انداز بسیار زیبایی پدید آورده است که همزیستی طبیعت و انسان را به نمایش می‌گذارد. همه این موارد باعث شد تا سال ۸۴ این روستا به عنوان یکی از ۵ روستای هدف گردشگری استان معرفی شود.

وجود چندین اثر تاریخی از جمله مسجد جامع، قلعه، بافت تاریخی، کاروانسرا، آسیاب‌های آبی، برج‌ها، حوض‌ها و... در حاشیه ارتفاعات و همجواری با درختچه‌های زرشک مجموعه بی‌نظیری از جاذبه‌های مختلف را در افین به نمایشگذاشته که هر ببینده‌ای را به تحسین وا می‌دارد.

این روستا دارای دو بخش قدیمی و بافت جدید بوده که بافت قدیمی خانه‌ها فشرده و آثار تاریخی را در خود جای داده است.

این روستا مرکز دهستان افین است که یکی از مراکز مهم تاریخی در شرق شهرستان قاینات محسوب می‌شده است.

 آب و هوای افین از نوع خشک سرد است که آب و هوایی مناسب برای کشت و پرورش یاقوت سرخ قاینات (زرشک) است.

آب و هوای منطقه بر خلاف سایر مناطق خشک و نیمه خشک بسیار باطراوت و تازه است. بخشی از این طراوت مربوط به وجود کوهستان‌های بلند اطراف روستا و بخش دیگری مربوط به وجود ۲ رود دائمی در این خطه سرسبز استان است. بدون شک یکی از مناطق زیبا و دلنشین طبیعی از نظر تعدد درختان و سرسبزی، روستای افین است.

 وجه تسمیه افین

در وجه تسمیه افین دو روایت وجود دارد:

روایت اول: آنچه از قول بزرگان و پیران منطقه می‌توان شنید بدین شرح است که در گذشته مار افعی بزرگی در کنار رودخانه و لاخ‌های آن لانه کرده بود و هرگاه اهالی روستا قصد عبور از این محل را می‌کردند، این افعی بزرگ بر سر راه او قرار می‌گرفته و او را می‌بلیعده است.

مردم از این موضوع به تنگ آمده بودند، لذا شخصی، الاغی را از آهک بار می‌کند و به سمت افعی روانه می‌کند. افعی با دیدن این الاغ به قصد خوردن و بلیعدن آن از جایگاه خود بیرون می‌آید و این الاغ را به همراه بار می‌بلعد و از آنجایی که بار آن آهک بوده افعی تشنه می‌شود و برای رفع تشنگی به سمت رودخانه حرکت می‌کند و بعد از نوشیدن آب، آهک شکفته می‌شود و شروع به تولید گاز می‌کند. در نتیجه افعی شروع به باد شدن می‌کند و در نهایت نیز می‌ترکد و بدین ترتیب افعی کشته می‌شود و مردم از دست افعی نجات پیدا می‌کنند.

چرخیدن این داستان به‌صورت دهان به دهان در میان مردم، موجب می‌شود که این روستا به افعی شهرت پیدا کند که با گذر زمان به افین تغییر نام پیدا می‌کند.

روایت دوم: افین در گذشته جزیره‌ای بوده است و دورتادور آن را آب فراگرفته بوده است که بعد از حمله مغول به ایران و نابودی این منطقه توسط این قوم به جزیره‌ای متعفن تبدیل می‌شود؛ بنابراین قول افین نیز، تغییر یافته کلمه متعفن است.

پیشینه تاریخی افین

تیپ روستا دارای بخش قدیمی و بافت جدید است. در بافت قدیمی منازل حالت فشرده و متمرکز دارد که آثار تاریخی را در خود جای داده است.

بنا به اعتقاد برخی از محققین، افین در گذشته دور شهری بزرگ، مرفه و بافرهنگ بوده است. آلفوس گابریل در سال ۱۹۳۳ از این محل گذشته و در خصوص این روستا می‌گوید: "افین در گذشته شهری بزرگ بوده که ویرانه‌های شهر قدیم که در برابر دروازه‌های دهکده فعلی قرار دارد و بر اساس نقل قول‌های محلی قرماسین نام داشته است. در این‌جا بنای زیبای یک مسجد که خشت‌هایی از آن هنوز پا برجا بود جلب نظر می‌کرد. نهری که سه آسیاب را به کار می‌انداخت با آبشارهای متعدد از روی صخره‌های سفید و صورتی رنگ سرازیر شده است

اسکندر کبیر نیز هنگام بردن قوای خود به هرات از افین گذشته و از طریق شاخن به طبس خانه و فراه، راه خود را ادامه داده بود."

همان‌طور که در گفته‌های آلفونس گابریل مشهود است، وجود مسجدی قدیمی در این شهر که متعلق به دوره سلجوقی است و حتی عده‌ای معتقدند که این بنا مربوط به سده سوم تا چهارم هجری است، از قدمت زیاد این شهر سخن می‌گوید.

مسجد جامع

مسجد جامع افین که در فهرست آثار ملی ایران نیز ثبت شده ، بنایی ماندگار با طراحی و معماری بسیار زیبا، یادگار دوران سلجوقی است.بنای فعلی مسجد به صورت خرابه‌ای درآمده که دیواره‌ها به همراه گلدسته‌های اطراف ایوان باقی مانده است و هر آنچه مانده گویای معماری دوره سلجوقی است که در دوره‌های بعدی الحاقاتی به آن افزوده یا بخش‌هایی از آن مرمت و بازسازی شده است. عده‌ای هم معتقدند اصل بنا مربوط به سده سوم تا چهارم هجری قمری است.

این مسجد به سبک آذری ساخته شده و آجرکاری و گچکاری‌هایش زیبا است. همانند مسجد جامع قاینات یک ایوان اصلی و بزرگ در وسط و دو شبستان در اطراف ایوان دارد.

طول گلدسته‌ها ۱۵ متر است که در حال حاضر ۱۲ متر آن باقی مانده است و از میان گلدسته‌ها راهرو پله‌ای شکلی وجود دارد که می‌توان به طبقات بالایی مسجد رفت.

نمازخانه و محل عبادت زنان و مردان جدا از هم بوده و تعداد ۱۵ رواق در اطراف صحن قرار داشته است. منبر این مسجد ساخته شده از سنگ و گل است و بر روی آن گچکاری و همچنین آیات قرآنی نقش بسته است. مسجد جامع افین در بخش میانی روستا واقع شده است.

 این مسجد را می‌توان از نظر سبک معماری و ظرافت، یکی از زیباترین مساجد خراسان جنوبی قلمداد کرد. این مسجد دارای فضاهای مختلفی از جمله ایوان اصلی، شبستان‌های شرقی و غربی و گنبدخانه است.

در دو طرف ایوان دو ستون گچبری زیبا و حاشیه‌ای آجرکاری با نقش چلیپا دیده می‌شود. در سرتاسر ایوان در بالا سوره نون‌والقلم به خط زیبای ثلث نگاشته شده است. در انتهای ایوان نیز کتیبه‌ای وجود دارد که احتمالا نام بانی بنا یا مرمت‌گر بنا نوشته شده است. در کنار محراب ایوان اصلی منبری آجری و زیبا وجود دارد که با گچبری ظریف و نقوش هندسی تزئین شده است.

محراب ایوان اصلی نیز بسیار پرکار و درخور توجه است. این محراب دارای نقوش مختلف گچبری است. در بالا نقوش اسلیمی و ختایی با اسم جلاله (الله) و در میانه با حدیثی از پیامبر اکرم (ص) با این مضمون نوشته شده است:"الصلوه عمادالدین من اقامها اقام‌الدین و من ترکها فقد هدم‌الدین."

در حال حاضر کار بازسازی دیوار محیطی، که صحن و سرای مسجد را در بر می‌گیرد به وسیله سنگ لاشه و ملات سنتی شروع شده است. مسجد با شماره ۲۱۸۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

قلعه افین

قلعه افین در داخل بافت تاریخی روستا قرار دارد و دارای پلان دایره‌ای شکل و یک ورودی بزرگ با در سنگی است. سنگ در قلعه دارای ضخامتی برابر ۱۰ سانتی‌متر و قطر آن نیز بیش از یک مترونیم است.

قلعه دو خروجی دارد که در مواقع اضطراری مورد استفاده قرار می‌گرفته است. قلعه خود دارای مسجد و مدرسه است که به شیوه سنتی و با استفاده از مصالح موجود و بیشتر از سنگ و گل ساخته شده است.

سقف‌های چوبی پوشیده شده با گز از جمله چشم‌اندازهای زیبای این خانه‌ها است. همچنین وجود دالان‌های پوشیده و چند طبقه‌ای بودن خانه‌ها از جمله زیبایی‌های این منازل قدیمی است که در حال حاضر خالی از سکنه بوده و نیاز به مرمت و بازسازی دارد .

قلعه کوه

قلعه بر فراز کوهی واقع شده و از جنوب‌غرب به شمال‌شرق کشیده شده است. از اجزاء و عناصر معماری قلعه که قابل تشخیص است می‌توان به برج، حصار و آب انبار اشاره کرد.

آسیاب آبی 

افین در گذشته ۵ آسیاب آبی داشته که امروزه فقط یکی از بناها سالم مانده و از سایر آسیاب‌ها خرابه‌هایی باقی مانده است.

آسیاب اصلی افین که در ورودی روستا قرار گرفته در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است. معماری بنا به این شکل است که دو فضای گنبدی شکل دارد و با راهرویی به هم متصل می‌شوند.

در اتاق، ورودی سکوها مجزا است که برای قراردادن کیسه‌های غلات (مثل گندم، جو و ارزن) برای راحتی حمل و نقل آن‌ها وجود دارد.

در قسمت انتهایی اتاق، سنگ آسیاب قرار دارد؛ سنگ بالایی چند سانتی‌متر از سنگ زیرین کوچک‌تر است که یک متر و ۲۵سانتی‌متر ضخامت دارد. وسط سنگ سوراخی به قطر ۱۰ سانتی‌متر وجود دارد که محل ریختن غلات بوده است. سنگ پایین ثابت بوده و سنگ بالایی از طریق اهرمی به پره‌های آسیاب متصل بوده است.

طریقه به حرکت درآوردن پره‌های آسیاب نیز بدین شکل بوده که در بیرون از آسیاب تنوره‌ای به عمق ۹ متر و قطر ۱۶۰ سانتی‌متر وجود داشته که گنجایش آن ۱۸ مترمکعب (۱۸ هزار لیتر) آب بوده و در پایین این تنوره سوراخ ریزی وجود داشته که نیروی لازم برای حرکت چرخ آسیاب را تأمین می‌کرده است.

مزار چهار گنبد

وجه تسمیه این مزار به دلیل داشتن ۴ گنبد کوچک بر بالای مزار است. این مزار آرامگاه امامزاده، عمروبن داوود (ع) از احفاد حضرت ابوالفضل العباس (ع) است که احتمالا با چند واسطه نسبش به عباس بن امیرالمؤمنین (ع) می‌رسد.

این آرامگاه همه ساله پذیرای زائران و مجاوران است و گردشگری مذهبی افین به شمار می‌رود. آرامگاه با فاصله کمی از مسجد جامع در بافت قدیمی روستا قرار دارد.

وجه تسمیه این آرامگاه شاید به خاطر وجود چهار گنبد کوچک بر فراز مقبره است. این مزار خانه شیخ رجب محدث افینی است که در قسمت مرکزی روستای افین قرار دارد.

طبیعت دلنشین روستا

یکی از جنبه‌های دیدنی و سرسبز روستا، باغستان روستا به طول تقریبی ۱۵ کیلومتر است. نمای درختان بی‌شمار زرشک در چهار فصل سال، بسیار زیبا و دلنشین است. در کنار بخش جنگلی و درختی افین، بخش وسیعی نیز به کشت یونجه و چغندر برای تأمین خوراک دام‌ها اختصاص دارد که در کنار باغ‌ها و چسبیده به آن‌ها وجود دارد .

زرشک (یاقوت سرخ قاینات)

اقتصاد روستای افین از سالیان دور بر مبنای کشاورزی و محصول شاخص زرشک بوده است. بیشترین زرشک تولیدی کشور در روستای افین به ثمر می‌رسید.

در منابع تاریخی آمده است اولین کشت و تولید زرشک بی‌دانه در روستای افین بنیان گذاشته شده و قدمت تاریخی دارد. درختچه زرشک دارای ۲ تا ۷ متر ارتفاع و رنگ قهوه‌ای، قرمز یا زرد است. برگ‌های آن بیضی شکل با دندانه‌های اره‌ای و گل‌های خوشه‌ای و زرد رنگ است. شاخه‌های زرشک تیغ‌های زیادی دارند. یاقوت سرخ قاینات بیضوی شکل بوده و دارای طعمی ترش است.

نمایشگاه دائمی مردم‌شناسی روستای افین، در محل آسیاب تاریخی این روستا که به شماره ۱۳۴۳۰ در فهرست آثار ملی ثبت شده است، راه‌اندازی شد و در آن ادوات کشاورزی، وسایل زندگی، وسایل بافت و ساخت و نمونه‌های شاخص و نادری از وسایل روشنایی و پخت‌وپز به نمایش در آمده است.

این مجموعه که از سال ۱۳۸۵ با هدف آشنایی پژوهشگران و محققین در این اثر تاریخی ایجاد شده، تماما شامل وسایل مردم‌شناسی است که مردم به این مجموعه اهدا کرده‌اند.

نوای موسیقی خراسانی در مراسم مختلف روستا به گوش می‌رسد و اجرای زیبای رقص چوب با لباس محلی بر شادی جمع می‌افزاید. سوغات افین مشتمل است بر ظروف سفالی، زعفران، زرشک، سبدهای حصیری، کشک زرد، عناب، بادام کوهی، سنجد، قره قوروت و برگه هلو.

وجود آثار تاریخی و فرهنگی در افین باعث شده است تا افین در استان خراسان جنوبی جزو یکی از روستاهای هدف گردشگری کشور باشد. جلوه‌های طبیعی و همچنین گیاهان دارویی کم‌نظیر این ناحیه همه ساله عده زیادی از علاقه‌مندان به طبیعت را به این روستا می‌کشاند.